Engellilerin Internet'e Erişimi Üzerine
Engellilerin Internet'e Erişimi Üzerine
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 40, 3-4 (2000), 203-216
Engellilerin Internet'e Erişimi Üzerine
Fatoş Subaşıoğlu*
Özet
örneğin Internet'i kullanmalan önerilebilir. Ancak, bu ortamlardaki kullanımlar da genellikle paralıdır ve engelliler açısından fiziksel olarak erişim olanağı kısıtlıdır.
Abstract
Access to Internet of People With Disabilities
NCSA Mosaic Access Page.(erişim tarihi Şubat 2000). [Çevrimiçi]. Elektronik adresler:
http://bucky. aa. uic. edu/ http:// bucky. aa. uic. edu/html/access. html http:// bucky. aa. uic. edu/html/WEB. htm http:// bucky.aa. uic.edu/html/vision.html http:// bucky. aa. uic. edu/html/physical. html http://bucky.aa.uic.edu/html/hearing.html http://bucky.aa.uic.edu/html/cognitive.html
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 40, 3-4 (2000), 203-216
Engellilerin Internet'e Erişimi Üzerine
Fatoş Subaşıoğlu*
Özet
Son
10 yıl içinde, engellilere yönelik Internet ve bilgisayar teknolojisi
alanında yeni bir oluşum yaşanmaya başlandı. Özellikle uyarlanmış
teknoloji yardımıyla örneğin, sağır-kör insanlar telefon ağları ile
iletişim kurabilmekte ve birçok görme engelli insan konuşma sentezi
aracılığı ile bir bilgisayar ekranını ya da otomatik olarak üretilmiş
Braille görüntülerini okuyabilmektedir. Fiziksel engelliler, üfleyerek
bilgisayarlarını kullanabilmekte, hatta ses ile bilgisayarı kullanmak
mümkün olmaktadır.
Ancak,
günümüzde en büyük sorun, WWW sayfalarının yoğunlukla resimler,
görüntüler, ses ve video küpleri ile geliştirilmekte olduğudur. Bu
nedenle bu makalenin amacı, öncelikle engellilere yönelik uyarlanmış
teknoloji ürünleri alanında bilgiler vermek ve bu bireylere yönelik Web
tasarım örnekleri sunmaktır.
Giriş
Dünyada
500 milyonun üzerinde insan engelli... Sadece Amerika'da bu sayı 54
milyondan fazla... Ülkemizde ise, Devlet Planlama Teşkilatı 1996 Nüfus
Tahmini'ne göre 5 milyona yakın... 4.973.680.
"Evrensellik,
paylaşılabilirlik" ve son olarak "erişilebilirlik", bilginin en önemli
özellikleridir. BİLGlYE ERİŞEBİLMEK: Bilgi bazlı, bilgisayar teknolojisi
ve Internet ağırlıklı yaşadığımız son yılların anahtar sözcüğü...
Gelişen
ve gelişmekte olan teknolojiler ve bu arada Internet, bu teknolojileri
kullanma ve iletişim yöntemlerine uyum sağlama konusunda sorunlarla
karşılaşan özürlü, diğer bir deyişle engelli bireylerin, bilgi çağının
ve bilgi toplumunun gereklerinden biri olan bilgiye erişimi olanaklı
kılamamaktadır. Sistemlerin bir çoğu bu kullanıcıların gereksinimlerini
tasarım aşamasında genellikle dikkate almamakta ya da erişim
olanaklarını sınırlamaktadır.
Engellilik Nedir?
Yürüyebilmek,
görebilmek, duyabilmek, konuşabilmek, öğrenebilmek olarak belirlenen
temel yaşam hareketlerinde genellikle zihinsel veya fiziksel olarak
sınırlı hareket etmek zorunda olan insanlar, "engelli" olarak
tanımlanmaktadır (Understanding Disabilities.l.).
Engel Türleri Nelerdir?
1.
Görme: Görme netliğinin gerekli ve mümkün olabilen bütün düzeltmeler
yapıldıktan sonra, en geniş görme alanı çapının 20 dereceden1 az olduğu
durumlar "körlük" olarak tanımlanmaktadır. Görme gücündeki zayıflık ise,
tüm düzeltmelerden sonra bulanık görme, uzağı veya yakını görememe,
renk körlüğü, tünel görüş gibi sorunları içermektedir (Enç,1972:36;
Long, 1993:373).
2.
İşitme: işitme engelliliği, az duyabilme sorunlarından, ancak 90
desibel ve daha üstü seslerin ayırtedilebildiği ve sağırlık olarak
tanımlanan geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır (Özürlü ve Engelli...2000:
10).
3.
Fiziksel: Hareket etmeyi, cisimleri yönlendirmeyi ve fiziksel çevre ile
iletişim kurmayı engelleyen, örneğin; eklem romatizmasının, felcin,
Parkinson hastalığının, sklerozun, kas zayıflığının ya da herhangi bir
organın (el, parmak vb.) bulunmamasının neden olduğu rahatsızlıklar,
fiziksel engel olarak tanımlanmaktadır (Özürlü ve Engelli...2000:ll;
Understanding Disabilities.l.).
4.
Zihinsel: Zeka katsayıları (IQ) 70'in altında bulunan kişiler
genellikle zihinsel engelli olarak kabul edilmektedirler. Bu engel
grubuna dil kullanabilme yeteneğinden yoksun olanlar da girmektedir.
Zihin ve dil engelleri, okuma yeteneğinden yoksun olanlardan, hatırlama,
problem algılayabilme ve çözebilme ve dili kullanamayanlara kadar geniş
bir yelpazede ele alınmaktadır (Özürlü ve Engelli...2000:12;
Understanding Disabilities.l.).
Bilgi
toplumu olabilme sürecinde, "toplumla bütünleşme" anahtar sözcüğünden
yola çıkılarak, özellikle engelli bireylerin bilgiye erişmesini
engelleyen tüm olumsuzlukları ortadan kaldıracak, engelsiz bir ortam
hazırlama çabası ancak son yıllarda yoğunlaştırılmıştır. Teknolojilere
uyum sağlama ve bu tür kullanıcılara yönelik var olan sistemlerin 1 Bu
oran merkezi görüş alanındaki 20/200 oranıyla saptanmaktadır.
Engellilerin Internet'e Erişimi Üzerine 205 farklılaşması, bilgi
sistemlerinin son yıllardaki geliştirilme amaçlarından biridir. Örneğin;
sağır ya da işitme engelli kullanıcılar, geliştirilen telefon ağlan ile
iletişim kurabilmekte, kör ya da görme engelli birçok birey, konuşma
sentezi ya da bilgisayarla üretilen Braille yardımıyla bir bilgisayar
ekranının okuyabilmekte, fiziksel engele sahip olanlar, örneğin üfleme
yoluyla bilgisayarı kullanabilmektedir. Hatta ses ile bilgisayarı
kullanmak mümkün kılınmıştır. Bu sistemler, "uyarlanmış teknoloji"
kullanılarak geliştirilmiştir.
Uyarlanmış
Teknoloji, bilimsel araştırmalar alanında özellikle engelli bireylerin
yaşama geçebilmelerinde önemli bir adımdır. Bilgisayarı kullanma ve
bilgiye erişebilme açısından engeli bulunan bireylere, uyarlanmış
teknoloji yardımcı olmaktadır. Uyarlanmış bilgisayar arabirimleri,
ergonomik klavyeler, taşınabilir donanımlar, ses tanıma sistemleri
engelli bireyler için geliştirilen ve benimsenen yeni teknolojilerdir.
Engellilere Sunulan Uyarlanmış Teknolojiler
Engelli bireylerin engel grupları farklı olduğundan onlara sunulacak uyarlanmış teknoloji ürünleri de farklılık göstermektedir.
Bu alandaki teknolojiler:
1.
Görme engelliler: Görme engellilere yönelik olarak dünyadaki en
muhteşem buluş, yazılı bir metni, bir makinanın üzerine koymak ve onu
duymaktır. Braille kullanmadan, bir başkasına okutmadan bir kitabı
okumaktır. Bunu Raymond Kurzweil başarmıştır. Bu, Braille'den bu yana
başarılmış en büyük buluştur.
Massachussetts
Teknoloji Enstitüsü'nde mühendis olan Raymond Kurzweil, 1976'da basılı
metni yüksek sesle okuyabilen bir makine tasarlamış, üretmiş ve piyasaya
sürmüştür. Raymond Kurzweil tarafından tasarlanan bu okuma makinası,
basılı metni yüksek sesle
okumak
amacıyla bir konuşma sentezleyici ile elektronik bir tarayıcı
kullanmaktadır. Bu makina, 1980'li yıllarda 2000'den fazla farklılığı
bulunan 1000 dil kuralları ile programlanmıştı ve o yıllarda 200 farklı
yazı türünü ve 225'ten fazla kelimeyi bir dakikada okuyabilmekteydi.
Kurzweil Okuma Makinası'nın o yıllarda kör bireylere son derece uygun
olma nedenlerinden en önemlisi, Körler Ulusal Federasyonu (National
Federation of the Blind)'nun kör kullanıcıları tarafından denenmiş
olması idi (Geniş bilgi için bkz: Subaşıoğlu, 1999:35-37).
Kurzweil
Okuma Makinası'nın geliştirildiği yıllardan günümüze, görme
engellilerin bilgi erişim sorunlarına çözüm olarak geliştirilen ürünler
şu başlıklarda irdelenebilir:
*Ekran
büyütücüleri: Genellikle az görebilen kullanıcılara yönelik olarak
geliştirilen ekran büyütücü yazılımlar aynı zamanda "büyük baskı"
programları olarak da anılmaktadır (Assistive Technology... 1.). Bu,
kolay ve ucuz olarak gerçekleştirilebilen bir uyarlamadır ve yazı
karakterini 13.9 puntodan daha büyük gösterebilen görüntü biçimi olarak
tanımlanmaktadır (Mates, 1991:11). Salt görme engelli kullanıcılar için
değil, aynı zamanda ekrandaki bilgiyi daha rahat okumak isteyen
kullanıcılar için de kullanılabilmektedir. Ekran büyütücüler, ekranda
görüntülenen her karakterin, ekranın bir bölümünün veya tamamının
seçilerek büyütülmesine olanak sağlamaktadır.
Bu
alandaki ürünlerden; ZoomText (Ai Squared tarafından üretilmiştir ve
ekrandaki metni normal genişlik ve yüksekliğinden iki kat daha
büyütebilir.); PC Lens (ekran görüntüsünü 5-10-15-20 kez
büyütebilmektedir); Dehıxe LP-DOS (görüntüyü 20 kez büyütebilir, El-
Picasso adlı bir program da grafikleri büyütmek için kullanılmaktadır);
Soft Vista (font seçimi için menü kullanmayan, kendi mouse'na sahip bir
programdır, kullanıcıya bir görüntüyü uzatmak, genişletmek olanağı
sunar); Artic Focus (görüntüyü 10 kez büyütebilir); Panorama ve
Potverama (Panorama, 3 harf kalınlığında karakterler ve 10 kez
büyütebilen fontlar sunar, Powerama ise Panorama'yi da içeren ve ayrıca
sesli ekran da sunabilen bir programdır) (Mates, 1991:19-20).; CCTV
(Kapalı Devre Televizyon) Sistemleri (Standart bir televizyon setine
benzemektedirler. Bu sistemlerin büyütme oranı 2'den 60 kata kadar
çıkabilmektedir. Ekranın rengini ve odaklamayı da
düzenleyebilmededirler) (Lisiecki, 1999:1).
Bu
alanla ilişkili diğer bir teknoloji, LPCAS (Large-Print Computer Access
System)'dır. LPCAS, bir bilgisayar ekranında görüntülenmiş grafikleri
büyütmektedir. CCTV ve LPCAS, salt metne dayalı bir program olan ve Lynx
olarak adlandırılan bir üretimde birleştirilmiştir (Long, 1993:374).
*Ekran
okuyucu yazılımlar: Kör kullanıcılar için tasarımlanmıştır. Ekranın
kullanıcının seçtiği bir bölümünü sentezlenmiş ses olarak okuyan
yazılımlardır. Bu yazılımlar, metni sese çevirebilirler, eğer görsel
objeler için oluşturulmuş bir metin varsa, bunlar da sese
çevrilebilmektedir (Assistive Technology...1.).
*Braille
girdi-çıktı donanımları: Ekranda görüntülenen metni, menüleri okuyarak
bir Braille ekranını veya Braille alfabesi ile basılmış belgeleri
kullanıcısına ileten donanımlardır. Bu donanımlar, uygun bir
Engellilerin Internet'e Erişimi Üzerine 207 klavye ile kişisel
bilgisayarlara bağlanarak çalışabilmektedir. Bilgisayara girdi, standart
bir klavye ile yapılmakta, çıktı ise istenirse Braille olarak
alınabilmektedir.
Bu
alanla ilişkili birtakım ürünler; Navigator (TeleSensory tarafından
geliştirilmiştir. Kişisel bilgisayar ile çalışmaktadır. Son yıllarda
Toshiba bunun çeşitli dizüstü modellerini üretmeye başlamıştır. Sistem,
80 karakteri aynı anda görüntülmekte, Braille'e çevirmekte ve
basmaktadır. Sistem, Braille kullanıcılarına yönelik olarak hem 6 hem de
8 noktalı Braille ve Perkins türü bir klavye ile birlikte
satılmaktadır) (Long, 1993:375). ; Octabraille (Human Ware tarafından
üretilmiştir. Standart bir klavyenin altına yerleştirilmekte ve
kullanıcının Braille olarak girdiği herhangi bir bilgiyi ekranda
görüntülemektedir); ALVA (ALVA'da bir Human Ware ürünüdür. Kullanıcısına
83 karakterlik bir görüntü sunmaktadır) (Mates, 1991:31-32).; Braille
n'Speak (Blazie Engineering tarafından üretilen küçük, taşınabilir
Braille kelime işlemcisidir. Özel 7 tuşu bulunan Braille klavyeciği
vardır. Braille yazısının görüntülenmesi yerine Braille kodunun anlamı
seslendirilmektedir. 200 Braille sayfalık kapasiteye sahiptir ve Braille
metninin yüksek sesle okunarak depolanmış bir ses sentezleyici birimi
bulunmaktadır) (Mates, 1991:32; Long, 1993: 375).; BrailleMate
(TeleSensory tarafından üretilmiş, taşınabilir bir kelime işlemcidir.
Sistem, 8 noktalı Braille klavyesi ve komut tuşu bulunan bir kelime
işlemci kullanmaktadır. Sistem, hem Braille çıktı hem de ses çıktısı ile
yanıt verebilen ünitelerle çalışabilmektedir) (Long, 1993: 375).
2.
İşitme Engelliler: Uyarlanmış teknolojiler alanında son yıllardaki
yoğun çaba, özellikle görme engellilere yönelik teknolojiler geliştirmek
olduğundan, işitme engelliler bu alanlarda sınırlayıcı özellikler
göstermemektedir, işitme engelli kullanıcılar sadece ses aracılığı ile
iletişim gerektiren uygulamalarda güçlüklerle karşılaşmaktadırlar.
Bu engel grubuna yönelik olarak uyarlanmış teknolojiler ise şunlardır:
*İşitme
Engelliler İçin İletişim Cihazı (TDD-Telecommunications Device for the
Deaf): TDD, normal telefon hatlarına bağlanan ve ses yerine yazı
transferi amacına yönelik bir araçtır. Hattın bir ucundaki klavye ile
yazılanlar, diğer uçtaki ekranda izlenebilmektedir. Hattın sadece bir
ucunda TDD varsa, aracı istasyonlarda bulunan operatörler TDD cihazından
gelen yazıyı okuyarak ve normal telefondan gelen sesleri yazıya
çevirerek iletişimin gerçekleşmesini sağlarlar (Özürlü ve
Engelli...2000:10. ; Lisiecki, 1999:2).
*Ses
ve Konuşma Çeviricileri: Video gibi görsel ve işitsel ortamlardaki
konuşmaları yazıya çevirerek işitme engellilerin erişimine olanak
sağlayan cihazlardır.
*
Ses yükselticiler: Telefon vb. ses iletimine dayanan iletişim
araçlarında normalden daha yüksek ses seviyeleri üretmeye yarayan
cihazlardır. Kullanıcı, sesi istediği gibi ayarlayabilmektedir.
*Frekans
ayarlayıcılar: İletilen seslerin frekanslarını düşürerek, erişimini
kolaylaştıran cihazlardır. İşitme bozuklukları yüksek frekanstaki
sesleri algılama sorunları yarattığından, frekans ayarlamaları yoluyla
erişimi arttırmak olanaklıdır (Özürlü ve Engeıli...2000:10-ll). İşitme
engelli kullanıcılara yönelik olarak tasarımlanmış olmalarına karşın,
ses ve konuşma çeviricileri, ses yükselticiler ve frekans ayarlayıcılar
aynı zamanda görme engelliler için de kullanılabilen teknolojilerdir.
*Sinyal
sistemleri: Sesli uyarılarda bulunan sistemlerde (örneğin; bilgisayara
yanlış giriş ya da hata mesajı veren sesli uyanlarda), bu uyanların
işitme engelli kullanıcılara da ulaşabilmesi için görsel sinyaller
(örneğin; yanıp sönen cursor ya da ekran) sağlayan sistemlerdir (Özürlü
ve Engelli...2000:11.; NCSA Mosaic Access...9.).
3.Fiziksel
engelliler: Fiziksel sınırlamaları bulunan insanlar tarafından
bilgisayara erişim, temelde girdi teknolojisinin konusunu
oluşturmaktadır. Bu tür kullanıcılar, standart klavyeleri ve mouse'ları
kullanmakta güçlüklerle karşılaşmaktadır.
Bu kullanıcılara yönelik olarak geliştirilmiş teknolojiler:
*Alternatif
işaretleme araçları: Bu araçlar, vücutlarının bir bölümünün (ayak, baş,
el, göz) hareketlerini kontrol edebilen kullanıcılar için
geliştirilmiştir. Ayak, baş, el ya da göz hareketleri ile kontrol
edilebilen işaretleme araçları ile fiziksel engelliler bilgisayarı
yönlendirebilmektedirler (Özürlü ve Engelli...2000:11).
*
Ekran klavyeleri: Ekran klavyeleri, standart bir klavyenin tüm
özelliklerini bir ekran üzerinde sunan sistemlerdir. Ekranda cursor'u
bir tuş üzerinde hareket ettirmek, tıpkı standart bir klavye üzerindeki
bir tuşa basmak gibidir. Fiziksel engelli kullanıcılar, alternetif
işaretleme araçları ile birlikte ekran klavyesini kullanabilmektedirler
(Özürlü ve Engelli...2000:12.).
*Ses-yazı
çeviricileri: Bu çeviriciler aracılığıyla yazı ya da çeşitli komutlar
klavye kullanılmaksızın, sesle iletilebilmektedir.
*Akıllı
sözlükler: Kullanıcının, yazdığı kelimeyi sonuna kadar yazmasına gerek
kalmadan tamamlayan sözlüklerdir (Özürlü ve Engelli...2000:12.).
*Geliştirilmiş klavye özellikleri:
StickyKeys:
İşlev tuşlarının (Shift, Control vb.) kullanımında değişiklik yaparak,
birden fazla tuşa aynı anda basamayan kullanıcılar için, tuşlara sırayla
basma olanağı sağlamaktadır (Özürlü ve Engelli...2000:12.; Lazzaro:l.).
MouseKeys: Mouse kullanamayan kullanıcıların, girdilerini klavye ile yapabilmelerini sağlar.
RepeatKeys: Karakterlerin tekrarı için gereken süreyi arttırarak kullanıcılara tuşları geri çekmek için zaman kazandırır.
SlowKeys:
Karakterlerin basılması için tuşların basılı tutulması gereken süreyi
azaltarak yazım hatalarını önler (Özürlü ve Engelli...2000:12.)
4.
Zihinsel Engelliler: Zihinsel engelliler, az görenler ve fiziksel
engeli bulunan kullanıcılarla hemen hemen aynı karakteristiklere sahip
olduklarından, az görenlere ve fiziksel engellilere yönelik olarak
tasarımlanmış birçok teknoloji, zihinsel engelliler tarafından da
kullanılabilmektedir.
Özel
olarak bu tür engeli bulunan bireylere yönelik olarak tasarımlanmış çok
fazla teknoloji bulunmamakla birlikte, algılama ve ilişki kurmaya
yönelik basit hafıza ve yönlendirme yardımcıları kullanılmaktadır.
Engellilere Yönelik Internet Kullanımı Ve Web Kurulumları
"Bugünün
teknolojisine erişemiyorsanız, sizi zor bir gelecek bekliyor. Bugün
engelli bireyler için geliştirdiğiniz teknolojiler ileri teknoloji
endüstrisinin geleceğidir" (Today's Assistive Technology...2000:2.).
Bunlar, Microsoft 2000'in tanıtımının yapıldığı günlerde, Bill Gates ve
grubunun söyledikleri...
Dünyada
engelli insanların sayısı artmaktadır. Günümüzde ise bu sayı 500
milyonun üzerindedir (How Many People...:l.). Son yıllarda bilgisayar
teknolojisindeki gelişmeler, engelli bireylerin daha fazla hareket
yeteneğine ve etkin iletişim araçlarına sahip olmalarını sağlamaktadır.
Internet, engelli bireylerin bilgiye erişiminde onlara yeni bir dünya,
çok sayıda olanak sunmaktadır.
Son
10 yıl içinde bilgisayar ve Internet dünyasında birçok engelli insan
açısından yeni bir oluşum yaşanmaya başlanmıştır. Bilgisayarlar ve
bilgiye erişim yöntemleri, engelli bireylere yönelik olarak farklı
olanaklarla yeniden tasarımlanmaktadır. Bilgisayar teknolojilerindeki
gelişmelerin yardımıyla işitme engelliler telefon ağlarıyla iletişim
kurabilmekte, görme engelli bireyler konuşma sentezi aracılığı ile bir
bilgisayar ekranını okuyabilmekte, Braille görüntülere erişebilmekte,
fiziksel engelliler bilgisayarlarını üfleyerek bile kullanabilmektedir,
yeni teknolojiler yardımıyla seslere ve hareketli görüntülere WWW
aracılığı ile erişebilmektedirler. Ancak bu teknolojiler yeni
fırsatlarla birlikte yeni birtakım sorunları da beraberinde
taşımaktadır. Örneğin; işitme engelliler salt yazılı bilgiye ve grafik
görüntülere erişebilirken, bu engellerinden dolayı örneğin;Internet'teki
sesli sayfalara erişememektedirler. Her engelli bireyin engellilik
durumu diğerinden farklıdır düşüncesinden yola çıkılarak, WWW
tasarımlarında özel erişim gereksinimleri bağlamında yeniden bir sorun
saptama - plan yapma ve tasarım aşamasına geçilmiştir.
Engellilere
yönelik olarak Internet'e, WEB sayfalarına erişim konuları, sorunları
ve WEB tasarımlarını şu başlıklar altında irdelemek mümkündür:
1.
Temel bilgisayar donanımına erişmek: Engelli bireyler yaşamları boyunca
sosyal, fiziksel ve teknik sorunlarla yüzyüzedir. Bir bilgisayar
sistemi söz konusu olduğunda en büyük güçlük, temel donanıma erişmektir.
Engelliler, bilgisayarı genellikle çok az kullanabilmektedir. Örneğin;
Internet'e tek bir bilgisayarda erişimin mümkün kılındığı dış
ortamlarda, fiziksel olarak engelli bir kullanıcının bu bilgisayarı
kullanma olanağı çok azdır. Yine geliri olmayan, işsiz engellilerin
bilgisayar donanımına ve yazılımına sahip olması düşüncesi, günümüz
ekonomik koşullarına uyan gerçekçi bir yaklaşım değildir. Konuya ilişkin
bir başka sorun ise, örneğin Internet kullanımı gibi eğitime yönelik,
uyarlanmış bir donanıma gereksinim duyan kullanıcılar düşünülerek
tasarımlanmış çok fazla bilgisayar sisteminin bulunmamasıdır.
2.
Uyarlanmış teknolojilere erişmek: Uyarlanmış teknolojilere erişmek,
engelli bilgisayar kullanıcılarının önündeki bir diğer engeli
oluşturmaktadır. Bu teknolojiler pahalıdır. Aynı zamanda uyarlanmış
teknoloji ürünlerinin bir kısmı Internet'e uyum sağlayanlayabilir.
Örneğin; kör bir kullanıcı tarafından kullanılan bir ekran okuyucu,
renkli ekranı tanıyamayabilir.
3.
Para: Sorunun önemli bir boyutu da "para"dır. Bir bilgisayar sistemine
ve uyarlanmış teknolojilere sahip olmak, özellikle engelli kullanıcılar
açısından maliyet hesaplamalarının yapılmasını gerektirmektedir. Engelli
bireylerin büyük bir kısmının işsiz olduğu düşünülürse böyle bir
sistemin satın alınmasının ekonomik boyutu kimi zaman korkutucu
olmaktadır. Evine bu tür bir sistemi kuramayanlara alternatif olarak
dışarıdaki bir ortamda, sistemleri,
örneğin Internet'i kullanmalan önerilebilir. Ancak, bu ortamlardaki kullanımlar da genellikle paralıdır ve engelliler açısından fiziksel olarak erişim olanağı kısıtlıdır.
4.
Erişilebilirlik ve uygun eğitim: Engelli bireylerin Internet'e erişim
sorunlarından bir diğeri, erişilebilir ve uygun eğitim eksikliğidir.
Bazı Internet eğitim sağlayıcılar konuya ilişkin kurslar vermektedir.
Ancak bu kurslar da çoğunlukla engellilere yönelik olamamaktadır.
5.
WEB'deki hızlı değişimler: WEB'teki hızlı değişimler ve tasarımlar,
erişime bir başka engeli oluşturabilmektedir. Uyarlanmış teknolojiler
temelde engellilerin yaşamını kolaylaştırmak amacıyla tasarımlanmıştır.
Ancak, uyarlanmış teknoloji tasarımcıları yeni teknolojilere her zaman
uyum sağlayamamaktadırlar. Internet'te birçok WEB sitesindeki
etkileşimli teknolojiler ve özellikle grafikler her geçen gün daha fazla
kullanılmaktadır. Ekran okuyucular gibi birtakım erişim teknoloji
yazılımları sadece metinleri okuyabilmekte, metin bilgisi olmayan
grafikleri açıklayamamaktadır. Birtakım sitelerde hareketli ve sesli
görüntüler, ekranda ne olduğuna ilişkin olarak tanımlanmamışsa, bu
siteler çok zor kullanılmaktadır (Disabilities and Computer...:1.;
Internet Access for... 1996:5.).
WWW'de
GUI kullanımı da, görme engelli Internet kullanıcıları için temel bir
sorun oluşturmaktadır. Kör kullanıcılar ancak Lynx gibi metne dayalı
tarayıcıları kullanabilmektedir. Herhangi bir ekran okuyucu yazılım,
örneğin, kullanıcının sesli girdisine uygun bir sayıya bağlantı (link)
yaparak bir cümleyi okuyabilir. Ancak grafik tarayıcılar için bu
bağlantılar genellikle numaralanmamıştır. Bazı tarayıcılar, klavyedeki
"TAB" tuşu ile bir bağlantı ile diğeri arasında ilişki kurmaya olanak
vermektedir. Bununla birlikte bağlantıları (linkleri) bulma işi, ekran
okuyucu yazılıma bağlıdır. Eğer grafikler metin olarak tanımlanmamışsa,
bağlantılar bulunamaz ve tanıtılamaz (Internet Access for...1996:6.).
WEB
tarayıcılarının son yıllarda, grafikler için metin etiketleri
oluşturmak, ses materyalleri için başlıklar vermek gibi erişim
olanakları ile tasarımlanmalarına karşın, erişilebilir WWW tasarımının
önerilen en iyi yolu, HTML kodunun farklı kullanımıyla ilişkilidir.
Örneğin; ses ve grafiklerin bulunmadığı, sadece metin ve hypertext
bağlantıları bulunan bir metin oluşturulmuşsa, uyarlanmış bilgisayar
kullanan engelli bireylerin erişebileceği bir doküman var demektir
(Internet Access for... 1996:9).
Engelli
kullanıcılara yönelik WEB tasarımlarında önemli olan, herşeyin basit
düzeyde tutulmasıdır. Örneğin; ekrandaki sayfanın arka planı çok
karmaşık ve çok renkli olmamalıdır. Çok renkli sayfalar zor
okunmaktadır. Animasyonlardan kaçınılmalıdır. Her sayfada bulunan
bilgiler bir diğer sayfadan bağımsız olmalıdır, ikinci sayfa gereksinimi
en aza indirgenmelidir. İkinci bir sayfaya gereksinim duyulduğu
durumlarda örneğin; bir önceki, bir sonraki sayfa, daha fazla bilgi gibi
komutlar basit ve kolay okunabilir olmalıdır (Internet Access
for...1996:10).
Bu amaçla üretilen çözümler, tasarımlanmış tarayıcılar, engellilere yönelik kaynaklar ve WEB sitelerinden bazıları şunlardır:
ADA
(Americans with Disabilities Act - Engelli Amerikalılar Yasası):
Dünyada engellilik alanında en güçlü yasalardan biridir. Bu site, ADA
yasa maddelerini içermektedir (http://janweb.icdi.wvu.edu/kinder).
CAST
(Centre for Applied Special Technology – Uyarlanmış Teknolojiler
Merkezi): CAST, kar amacı gütmeyen, engelli bireylerin teknoloji
kullanımlarına ilişkin bir eğitim kuruluşudur (http://www.cast.org).
CODI
(Cornucopia of Disability Information): Engellilere ve engelliliğe
yönelik olarak eğitim, istatistikler, politikalar ve evrensel tasarımlar
alanında bilgilerin edinilebileceği bir sitedir
(http://codi.buffalo.edu).
DisABILITY
Information and Resources: Bu sitede genellikle fiziksel engelliliğe
ilişkin bilgiler bulmak mümkündür (http ://www.eskimo.com/~jlubin/
disabled).
WebABLE:
Bu sitede engellilik ve erişilebilirlik ile ilgili Internet kaynaklan
veritabanına erişilebilmektedir (http://www.yuri.org.webable).
World
Information on Disabilities: Bu site, engellilik alanında ansiklopedik
bir dizindir (http://www.sd.soft.iwatepu. ac.jp/sensui/foreign-res.htm).
RNIB
(Royal National Institute for the Blind): RNIB, ingiltere'de görme
engellilere yönelik en büyük kuruluşlardan biridir. Bu sitede görme
engellilere ilişkin bilgilere, hizmetlere, yayınlara, yasalara erişmek
mümkündür (http://www.rnib.org. uk).
NLS
(National Library Service for the Blind and Physically Handicapped -
Library of Congress): Sitede, Kongre Kütüphanesi'nin görme ve fiziksel
engelli kullanıcılara yönelik ulusal kütüphane hizmetlerini yansıtan
programlara, kütüphane dermesine ilişkin bilgiler yer almaktadır
(http://lcweb.loc.gov/nls/nls.html).
GRI
(The Galiaudet Research Institute): işitme engellilere yönelik
araştırmalarla tanınan uluslararası bir kuruluş olan GRI'nın tanıtıldığı
bir sitedir (http://gri.galludet.edu).
WAI
(The Web Accessibility Initiative): WAI'nin amacı, engelli insanların,
html, http gibi protokollere ve WEB formatlarına erişimlerine yardımcı
olmaktır. Bu site, erişilebilir WEB siteleri oluşturma bağlamında yol
göstericidir (http://www. w3.org/WAI).
Bobby
(The Bobby Accessibility Programme): Bu site, engellilerin WEB
sitelerine erişilebilirliklerini analiz eden ücretsiz bir hizmet olan
Bobby programına erişmeyi mümkün kılmaktadır. Bobby, ayrıca, WEB
sitelerine erişilebilirliği geliştirmek amacıyla kullanıcılarına
öneriler sunmaktadır (http ://www .cast.org/bobby;
http://www.sbu.ac.uk/litc/lt/ltcover.html).
pwWebSpeak:
pwWebSpeak, bir WEB tarayıcısıdır. Büyük puntolu karakter görüntüleri
bulunan görsel bir sunumla birlikte WWW'in sesli gösterimini de
sağlamaktadır (http://prodworks.com/pwinfo.htm ;
www.prodworks.com/pewebspk. htm).
WAB
(Wold Wide Web Access for Blind and Visually Impaired Computer Users):
WAB, görme engelli kullanıcıların WEB sitelerinde dolaşabilmelerine
yönelik olarak oluşturulmuş bir sitedir
(http://www.inf.ethz.ch/department/IS/ea/ blinds/).
Java:
Engellilerin, Java araçlarını kullanarak Internet ve WEB kullanımlarına
olanak sağlayan bir sitedir (www.trace.wisc.edu/world/Java.htm).
NCAM
(The CPBAVGBH National Center for Accesible Media): Engelli
kullanıcılar için erişilebilir ortamlar tasarımlama alanında araştırma
ve geliştirme çalışmaları yapan, WEB erişimine yönelik projeler sunan
bir kuruluştur (http://www.wgbh.org/wgbh/pages/ncam/aboutncam.html ;
wgbh.org/wgbh/pages/ncam/ currentprojects/wapsummer.html).
NCSA
(National Center for Supercomputing Applications) Mosaic Access Page:
Engellilerin Internet ve WWW'i kullanabilmelerine ilişkin bir WEB
sayfasıdır. Bu sayfa, National Science Foundation tarafından desteklenen
Mosaic Access Project altında geliştirilmiştir
(http://bucky.aa.uic.edu/)
Jaws
for Windows: Henter Joyce Inc. tarafından görme engellilere yönelik
olarak tasarımlanmıştır. Görme engelli kullanıcıların bilgisayar
ekranında görüntülenen bilgilere erişebilmeleri için bir konuşma
sentezleyicisi ile birlikte kullanılan programlara ilişkin sitedir
(http://www.nanopac.com/JAWS.htm).
Sonuç
Bilgi
Çağı ve Bilgi Toplumu'nun gereklerinden en önemlisi, hangi ortamlarda
bulunursa bulunsun bilgiye erişimi, herkes için olanaklı kılmaktır.
Dünyadaki
milyonlarca insanın yanında engelli insanlar için de Internet, yeni bir
öğrenme ve iletişim aracı olarak ortaya çıkmıştır. Bilgisayar ve
Internet ağırlıklı bir ortamda engelli bireylerin bilgiye erişim
konusunda sorunlarla karşılaşmaması mümkün değildir. Bu makalede engelli
bireylere yönelik olarak geliştirilmiş, uyarlanmış teknolojiler
kullanılarak, kullanımı bu insanlar tarafından olanaklı kılınmış
birtakım uyarlanmış teknoloji ürünleri, konuyla ilgili birkaç site
verilmesine karşın, engelli bireylerin Internet üzerindeki çok sayıda
WEB sitesine erişimleri hala olanaklı değildir. Görülebilen gelecekte bu
alanda yine çok sayıda tasarımın gerçekleştirilebileceğini söylemek
mümkündür. Ancak, önemli olan; dünyada 500 milyonun üzerindeki engelli
insanın, 20.yüzyılda olduğu gibi içinde bulunduğumuz 21.yüzyılda da
yaşadığımız bilgi bazlı sürecin dışında kalmaması gerektiğini düşünen
bir toplumu yaratmaktır.
Amaç,
bireylerinin eşit koşullarda birlikte çalışıp, yanyana yaşayarak
oluşturulacak bir toplumu, bir dünyayı gerçekleştirmekse, çabaların,
özellikle engelli bireylere sunulacak sistemler, hizmetler, planlamalar
bağlamında bilgilenmek, bilinçlenmek ve duyarlılığı arttırmak yönünde de
yoğunlaştırılması gerekmektedir.
"Toplumla
bütünleşme" her yaştan, her türden engeli bulunanların yaşamını
ilgilendiren çağdaş ve uygar toplumların anahtar sözcüğüdür.
Engellilerin topluma katılımı ve eşitlik isteniyorsa, toplumsal
planlamalar yapılırken engellilerin gereksinimlerinin de göz önüne
alınması savunulmalıdır. Tüm bireyleri kapsayan bir toplum planı
gerçekleştirirken önemli unsurlar; bilgiye eşit erişim sağlamak ve
teknolojinin sunduğu olanaklardan yararlanmaktır.
Abstract
Access to Internet of People With Disabilities
The
last decade has producted a revolution in the world of Internet and
computer technology for many disabled people. Especially, with the help
of adaptive technology, for example, deaf-blind people can communicate
over telephone networks and severely visaully impaired people can read a
computer screen directly with the help ofspeech synthesis or
automatically generated Braille displays. People with physical
disabilities can use personel computers by blowing. It's even possible
to control computers by using the voice.
Howewer,
currently, the largest problem is that WWW pages are increasingly
developed with pictures, images, audio and video elips carrying much of
the Information. For this reason, the aims of this article are twofold:
first, to give some Information about products of adaptive technologies
for people with disabilities, and second, to give some design emmples
about Web pages for this people.
Kaynaklar
"Assistive
Technology for Computers". (2000). [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://www.mierosoft. com/enable/microsoft/technology. htm
"Disabilities
and computer technology", (erişim tarihi Şubat 2000) [Çevrimiçi].
Elektronik adres: http://www.sih.e/engelsk/brosch/wwwdisa.htm
Enç, Mitat. (l972).Görme Özürlüler- Gelişim,Uyum ve Eğitimleri. Ankara: Sevinç.
"How
Many People Have Disabilities?". (erişim tarihi Şubat 2000).
[Çevrimiçi]. Elektronik dıes:
http://www.microsoft.com/enable/microsoft/people-u.html
"Internet
Access for People with Disabilities" (1996). [Çevrimiçi]. Elektronik
adres: http://www.disability.gov.bc.ca/textAinks/access-report.html
Lazzaro,
Joseph J. (erişim tarihi Şubat 2000). "New Windows 95 Features Assist
Computer Users Who Have Disabilities", [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://www. byte. com/art/9610/ sec5/art1. htm
Lisiecki, Chiristine. (1999). "Adaptive Technology Equipment for the Library", Computers in Libraries, 19 (6): 1-5.
Long,
C.A. (1993). "Making Information Available to Partially Sighted and
Blind Clients", The Electronic Library, 11 (6): 373-384.
Mates, Barbara. (1991). Library Technology for Visually and Physically Impaired Patrons. London: Meckler.
NCSA Mosaic Access Page.(erişim tarihi Şubat 2000). [Çevrimiçi]. Elektronik adresler:
http://bucky. aa. uic. edu/ http:// bucky. aa. uic. edu/html/access. html http:// bucky. aa. uic. edu/html/WEB. htm http:// bucky.aa. uic.edu/html/vision.html http:// bucky. aa. uic. edu/html/physical. html http://bucky.aa.uic.edu/html/hearing.html http://bucky.aa.uic.edu/html/cognitive.html
"Özürlü
ve Engelli Vatandaşlar İçin Hizmet : Çalışma Belgesi". (Ocak 2000).
Türkiye Bilgi Toplumu 2010, [CD içinde]. Ankara: T.C. Ulaştırma
Bakanlığı - Türkiye Ulusal Enformasyon Altyapısı (TUENA) Proje Ofisi.
Subaşıoğlu, Fatoş. (1999). Görme Engellilerin Bilgiye Erişimi. Ankara: Seren.
"Today's
Assistive Technology, Tomorrow's Everyday Convenience" (2000).
[Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://www.microsoft.com/enable/news/ada99.htm
"Understanding Disabilities", (2000). [Çevrimiçi]. Elektronik adres: http://www.microsoft. com/enable/microsoft/understand.htm
Araştıran,
İnceleyen ve Yayına Hazırlayan: Uzm. Muhammet Hakim DAŞDEMİR Dumlupınar
Üniversitesi Rektörlüğü Sağlık Kültür ve Spor Dairesi Başkanlığı
Yorumlar
Yorum Gönder