ENGELLİLER ve İNTERNETE ERİŞİMİ
BEDENSEL
ENGELLİLER ve İNTERNETE ERİŞİMİ
Mustafa ALKAN Köksal
ÖZENÇ
Telekomünikasyon Kurumu Yeşilırmak Sok. No.16 Demirtepe-Ankara
Tel: 0312 5505140 Fax: 0312 5505141
Özet
Günümüz teknolojisinin tüm
alanlarındaki gelişmelerden bedensel engellilerin de diğer insanlar gibi
imkanlar ölçüsünde yararlanabilmeleri, çağdaş
ve sosyal bir devlet olmanın gereğidir. Zira her geçen gün çok büyük bir hızla
gelişen sektörlerden birisi olan telekomünikasyon teknolojisi sayesinde
bedensel engellilere çok çeşitli imkanlar sunulabilmektedir. Görme ya da işitme
engelli bir kişinin internet ve multimedya hizmetlerinden nasıl
yararlanabileceği, incelenmesi gereken önemli konulardan birisidir. Günümüzde
sıkça kullandığımız “Bilgi Toplumu” ya da “Enformasyon ve Haberleşme Teknolojileri”
kavramları içinde engelliler konusu önem arzetmektedir.
Bu çalışmada, Dünya Sağlık
Örgütü’nün belirlediği 4 farklı tipteki (görsel, işitme, motor ve anlama) bedensel
engelliliğin beraberinde getirmiş olduğu problemlere telekomünikasyon teknolojileri
alanındaki gelişmeler ne ölçüde cevap verebilmektedir sorusuna cevap bulunmaya
çalışılmıştır. Zira, konu yaklaşık 7.5 milyon bedensel engellinin bulunduğu
Ülkemiz açısından da son derece önemli gözükmektedir.
Bu noktadan hareketle, bu
çalışmada, Bedensel Engellilerin Bilgi ve İletişim Teknolojilerinden nasıl
yararlanabileceği ve bu konuda neler yapılabileceği konusu incelenmiştir.
Gelişmiş ülkelerde yapılan çalışmalar incelenerek, teknolojik ve
standardizasyon konusundaki gelişmeler üzerinde durulmuştur. Ayrıca dünyadaki
uygulama örnekleri araştırılarak Türkiye yaklaşımları konusunda bakış açıları
oluşturulmaya çalışılmıştır.
1. Avrupa Birliği’ndeki Durum
Siyasi ve ekonomik alanda olduğu
kadar sosyal alanda da entegrasyonu gerçekleştirebilmek üzere AB, çeşitli enstrümanlar
kullanmaktadır. Bunlardan birisi de, her yılın bir konuya tahsis edilerek o
konuya özgü çeşitli etkinliklerin düzenlenmesidir. Örneğin AB, 2002’yi “Diller
Yılı”, 2004’ü ise “Spor Vasıtası ile Eğitim Yılı” olarak ilan etmiştir. Bedensel
engellilerin de telekomünikasyon teknolojilerinden imkanlar ölçüsünde
yararlanabilmeleri amacıyla, 3 Aralık 2001 tarihli 2001/903/EC sayılı Konsey
Kararı gereğince AB tarafından 2003 yılı, “Bedensel Engelliler Yılı” (European
Year of People with Disabilities–EYPD) olarak ilan edilmiştir. (1)
Sözkonusu etkinlikler
çerçevesinde, 11.1.2003 tarihinde AB içinde turlara çıkan EYPD otobüsünün, yıl
boyunca ziyaret edeceği ülkelerin bölgesel özellikleri ile o bölge insanının
ihtiyaçları dikkate alınarak düzenlenecek çeşitli sosyal ve kültürel etkinlikler
ilan edilmektedir. Bu turlara, sivil toplum kuruluşları tarafından önemli
ölçüde destek sağlanmakta, bu etkinlikler sayesinde bedensel engelliler
bilgilendirilmekte ve bilinçlendirilmektedir. (2)
Bu çerçevede, bedensel
engellilerin toplum hayatına uyum sağlayabilmesini teminen; bilimsel, kültürel,
gezi, eğlence ve eğitim gibi çok çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir. 2003
yılı içinde AB üyesi ülkelerde planlanan 10.000’e yakın etkinlik arasında şarkı
festivali, bilgisayar kullanma yarışması, resim, spor gibi çok sayıda faaliyet
mevcut olup, örneğin İngiltere’de halk oylaması ile en ünlü bedensel engelli
olarak dünyaca ünlü Fizikçi Stephen Hawking, %35 oyla birinci seçilmiştir. (3), (4)
Bedensel engellilerin web
sitelerine erişiminin kolaylaştırılmasına yönelik olarak AB’nin 25 Mart 2002
tarihli Konsey Kararı’nda yer alan “eEurope Action Plan-2002”nin 5. maddesi
gereğince 2004 yılı içinde Komisyon tarafından hazırlanarak Konsey’e sunulacak raporun
sonucuna göre, AB bünyesinde hukuki, teknik ve sosyal alanda gerekli
düzenlemeler yapılacaktır. Ayrıca, bu raporda EYPD bünyesinde düzenlenecek tüm
etkinliklere ilişkin bir değerlendirme de yapılacaktır. (5)
AB’ndeki yaklaşık 37 milyon
bedensel engelli, toplam nüfusun %10’unu teşkil etmektedir. Zira bu rakam,
AB’ne üye olacak 10 yeni ülke ile 50 milyona çıkabilecektir. Ancak, “2003 EYPD”nin
sadece AB ile sınırlı kalmaması, diğer aday ülkelerin de yararlanabileceklerinin
ifade edildiği 2001/903/EC sayılı Konsey Kararı gereğince, sözkonusu projelere Ülkemiz
de iştirak edebilecektir. (6), (7)
2. Teknolojik Gelişmeler
Bedensel engellilerin haberleşme
dahil olmak üzere teknolojik imkanlar ölçüsünde sosyal hayatlarını nispeten kolaylaştırabilmek amacı
ile, tekerlekli sandalyeli kişilere özgü merdiven ve koridor inşası ya da
kaldırım yüksekliği ile telefon kulübeleri ve diğer kioskların daha alçak
seviyede yapılmasının hedeflendiği “Herkese Erişim İmkanı-Accessibility for
All” projesi ile telekomünikasyon cihaz
ve sistemlerinden bedensel engelli kişilerin de yararlanabilmelerinin
hedeflendiği “Herkes İçin Dizayn-Design for All” olmak üzere 2 temel slogan kapsamında
çeşitli projeler yürütülmektedir.
Ayrıca, işyerindeki merdiven ve
ışıklandırmanın dizaynı, telefon kabinlerinin ve lavaboların daha alçak
seviyede olması gibi hususlara ilaveten görme ya da işitme engellilerin
telekomünikasyon alanındaki ihtiyaçlarına çözüm sağlamak üzere sözkonusu tüm
sistem ve cihazlardaki standartların belirlenmesine de çalışılmaktadır.
Bu çerçevede, Avrupa’daki ETSI
(European Telecommunication Standards Institutute-Avrupa Telekomünikasyon
Standartları Enstitüsü), CEN (European Committe for Standardization-Avrupa
Standardizasyon Komitesi) ve CENELEC (European Committe for Electrotechnical
Standardization-Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi) Mart 2003
tarihinde aldığı karar gereği, 2003 yılı içinde “Accessibility for All”
sloganıyla bedensel engellilerin telekomünikasyon sistemlerine erişimindeki standardizasyonun
sağlanmasına yönelik olarak teknik çalışmaları içeren bir dizi toplantının düzenlenmesini
öngörmüştür. Ayrıca, bu kuruluşların EBU (European Broadcasting Union-Avrupa
Yayın Birliği) ile beraber Haziran 2002’de gerçekleştirdiği Seville Konferansı’nda
sayısal TV programlarının işitme engelliler için alt yazılı ve işaret dilinde
yayınlanmasını sağlamak üzere bir proje başlatılmıştır. (8)
AB Komisyonu tarafından üye
ülkelerde yukarıda belirtilen her 2 slogan ile “Yardımcı Teknoloji” (Assistive
Technology-AT) ürünleri ve ilgili düzenlemelerin AB üyelerinde karşılaştırmalı analiz
raporunun hazırlanması ile görevlendirilen “Deloitte&Touche” firması, bedensel engellilerin neye nasıl ve hangi
ölçüde ihtiyaç duyduklarını tespit etmeye çalışmaktadır. Bu çalışma ile; üretici,
işletmeci, sivil toplum kuruluşları ve diğer kuruluşlardan önemli ölçüde destek
sağlanarak teknik imkanlar ölçüsünde çözüm yolları aranacaktır. Bu çerçevede, bedensel
engellilerin günlük hayatlarına bazı kolaylıklar getirebilmek amacıyla, AB
Komisyonu tarafından yazılım, donanım ya da her ikisini içeren yardımcı
teknolojiler sayesinde bedensel engellilerin iletişim yeteneklerinin geliştirilmesi
ve sürdürülmesi amaçlanmıştır. (9
Örneğin, tüm rehber hizmetlerinin
bedensel engellilere ücretsiz olduğu İsveç’de, bazı kütüphaneler ve kamu sektörü Braille
alfabesinde hazırlanmış kitap ve doküman hizmeti vermektedir. İsveç
Telekomünikasyon Kurumu, ayrıca “text” ve “video” telefon hizmeti de sağlamaktadır.
“Text telefon” hizmeti; işitme ya da konuşma engelli kişi kendi “text telefonu”
ile normal telefonu olan kişiyi aradığında, iki kişi arasındaki görüşme; “text
telefon” programı yüklü PC ve telefona sahip operatör vasıtasıyla yapıldığı
hizmet türüdür. “Video telefon”da ise; işaret dilini kullanan kişi normal
telefona sahip bir kişi ile görüşmek için kendi “video telefonu”nu kullanmak
istediğinde, konuşma video telefonu kullanan ve işaret dilini bilen operatör vasıtasıyla
karşı tarafa aktarılır. Konuşma engelliler için ise, uzman bir konuşma
terapisti görüşme yapacak kişilere operatör vasıtasıyla yardımcı olur. (10)
Bedensel engellilerin bilgisayar ve
klavyeyi daha hızlı ve kolay kullanabilmeleri için FASTY adı ile bir ARGE
projesi başlatılmış olup, bu çerçevede ilk prototip klavyenin önümüzdeki bir kaç yıl içinde üretilmesi
planlanmaktadır. (11)
Az duyanlar için ortamdaki
gürültüyü filtre edip konuşulan kişinin sesini ayırt edip güçlendirerek kişiye
aktaran “Adapto” isimli sayısal kulaklık üretilmiştir. İşitme engelliler için
düzenlenen proje yarışmasında 437 firmanın ürünü arasından “2003 IST Ödülü”nü
kazanan bu cihaz, gürültülü ortamlarda sesi algılayıp güçlendirerek kulağa
aktarmaktadır. Sayısal olması nedeniyle kulaklıklarda en büyük sorun olan
akustik geri besleme olmadığından, anlaşılabilirlik ve ses tanıma özelliği daha
iyi olup, bu çerçevede enterferansı azaltmak için “cochlea” teknolojisi
kullanılmıştır. (12)
Bedensel engellilere yönelik
benzer çalışmalar diğer uluslararası kuruluşlarda da yürütülmektedir. Örneğin,
ITU (International Telecommunications Union-Uluslararası Telekomünikasyon
Birliği) ve UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural
Organization- Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı) işbirliği ile,
Etyopya’da görme engelliler için başlatılan proje kapsamında bilgisayar eğitim
merkezi kurulacaktır. Bu projede, görme engelliler ile çok az görebilen yaşlı
kişilerin bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanabilmeleri hedeflenmiştir. Proje
kapsamında görme engellilerin, bilgisayarı rahat kullanabilmeleri için Braille alfabesi
özelliğine sahip klavye, tarayıcı ve yazıcısına sahip özel bilgisayarlar geliştirilmiştir.
Bazı bilgisayarlara ise, ilave edilen ses tanıyıcı fonksiyon sayesinde örneğin,
print et, copya et, kes-yapıştır gibi basit ve temel komutlar sesle bilgisayara
aktarılmaktadır. Ayrıca, proje kapsamında kullanılan tüm eğitim dokümanları
Braille alfabesinde ve sesli olarak kasete kaydedilmiştir. (13)
Görme
engellilerin internete erişimini kolaylaştırmak için bazı internet sitelerinde yer
alan bilgiler teybe kaydedilmiş olup, siteye erişim görerek değil, işiterek sağlanmaktadır.
Benzer şekilde geliştirilen “Ekran Okuyucusu” (Screen Reader) sayesinde
ekrandaki ya da kağıttaki bilgiler kullanıcıya sesli olarak okunmaktadır. Ancak,
ekran okuyucularında kullanılan robotik (metalik) ses tonu bazı
kullanıcılar tarafından hoş karşılanmadığı için, bu cihazlar pek rağbet
görmemektedir.
Hollanda’lı Alva adındaki bir
firmanın geliştirdiği özel bir yazılım (MPO= Mobile Phone Organizer-Mobil
Telefon Yardımcısı) sayesinde görme engelliler, Braille alfabesi fonksiyonlu
cep telefonu ile mesaj alıp gönderebilir ya da bu mesajları sesli olarak
alabilirler. Arzu edilirse cep telefonu bilgisayara bağlanıp dokümanlar kağıda
basılabilir. Görme engellilere özel olarak üretilen cep telefonu, sesli olarak
ve Braille alfabesi ile kullanılabilmektedir. (14)
Diğer taraftan, Klaus-Peter Wegge
ve ekibi tarafından geliştirilen yazılım ve donanım, web’deki bilgileri Braille
alfabesine ve sesli konuşmaya çevirmektedir. Klavye vasıtasıyla bilgisayara bağlanan
cihaz, 8’li grup halinde toplam 240 adet küçük delikten oluşmaktadır.
Her deliğin içinde yükselip alçalabilen küçük toplar bulunmaktadır. 250 farklı
karakterin tanınabildiği sistemin maliyeti, 14 bin ABD Doları civarındadır. (15)
Ayrıca renk körlerinin internete
erişimini kolaylaştırmak için, bu kişilerin özellikle görmede ya da ayırt
etmede zorluk çektikleri renklerde örneğin gri ve kırmızı ya da sarı ve mavi
tonlar yerine daha rahatlıkla görebilecekleri renklerde site dizaynı yapılmaktadır.
Az görenler için ise ekrandaki yazıları büyütebilmek için ilave yazılımlar
kullanılmaktadır. Ekran büyüteç programının yüklü olduğu bilgisayarın ekranındaki
internet sitesi bilgilerinin büyütülebilmesi, az gören ya da eli titrediği için
fareyi küçük harfli satırlar üzerinde rahat kullanamayan kişilere büyük
kolaylık sağlamaktadır.
Ayrıca, infrared portatif Braille
cihazları sayesinde süpermarketteki ya da cadde kenarında bulunan kiosklardan
kablosuz ortamda alınan bilgiler, Braille alfabesine çevrilerek okunabilir hale
getirilmektedir. Ya da kişiler, bu bilgileri ekran büyüteçli bilgisayardan
rahatlıkla okuyabilmekte veya bu bilgiler metnin sese dönüştürüldüğü “text-to-speech”
teknolojisi sayesinde dinlenebilmektedir.
Bazı üniversite ve okullardaki dersler
kaydedilerek kişiler isterlerse internetten bu dersleri dinleyebilir, büyütülmüş
ekranda ya da Braille alfabesinde okuyabilirler. Okuma yazma bilmeyen ve işitme
engelli kişiler için ise, her internet sayfasının altında bu sayfayı anlatan
işaret dili ile hazırlanmış bir bölüm bulunmaktadır.
Anlama engelliler için, uzun ve
sıkıcı yazılar yerine daha çok resim ve şekil içeren, basit ve sade dilde
hazırlanmış web sitelerinin sayısının artırılmasına çalışılmaktadır. Örneğin yeni
geliştirilen BETSIE isimli bir yazılım sayesinde, özellikle görme engelliler ya
da az görenler için zorluk yaratan HTML, Java, JavaScript gibi programlar
kullanılmayarak, internet sayfasına daha rahat erişim imkanı sağlanmıştır.
Ancak, anlama engelliler için siteye resim koyulması, bu kişilere erişimde rahatlık
sağlarken ekran okuyucular için ise zorluğa neden olmaktadır. Zira ekran
okuyucular resimleri okuyamamaktadır. (4)
Eli olmayan, elini rahat
kullanamayan ya da eli çok fazla titreyen motor engelliler için, “Dragon
Naturally Speaking 6” adında ses tanıma yazılımı geliştirilmiştir. Dolayısı ile
komutlar fare ile değil, sesle yapılmaktadır. Ayrıca, eli titreyenler için başa takılan bir
fare, baş hareketine duyarlı olarak çalışabilmekte ya da yazılar daha
büyük ve linkler arası daha fazla mesafeli yapılarak fare daha rahat kullanılabilmektedir.
(16)
Ayrıca, flaş gibi ışık parlamasına
karşı duyarlı olan epilepsi hastalarında oluşabilecek rahatsızlığı önlemek için
sitelerde bu tür özelliklerin kullanılmaması gerekmektedir.
3. Standardizasyon Çalışmalarında W3C WAI
Mayıs 2003 tarihi itibariyle
resmi ve özel sektör, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşlarından yaklaşık
450 adet üyesi ile uluslararası sanayi konsorsiyomu konumundaki W3C (World Wide
Web Consortium-Dünya Çapında Web Konsorsiyomu), 1994 Ekim’de internet
sitelerine erişimi kolaylaştırmak üzere, ortak protokollerin ve teknik
standartların geliştirilmesi amacıyla kurulmuştur. (17)
W3C’de ayrıca web’in altyapısının
geliştirilmesine yönelik olarak 50’ye yakın teknik standart geliştirilerek
web’in teknik yönden olduğu kadar kullanım kolaylığının sağlanmasına da
çalışılmaktadır. Bir anlamda web’in teknolojik evrimini gerçekleştiren W3C’nin
hazırladığı standartlar, tüm dünyada internet ve multimedya uygulamalarında yaygın olarak
kullanılmaktadır.
Ayrıca, W3C tarafından 1997’de
faaliyete geçirilen WAI (Web Access Initiative-Web
Erişim Girişimi) projesinde ise, ağırlıklı olarak bedensel engellilere yönelik
konular ele alınmaktadır. Bu çerçevede, internet
teknolojilerinin erişilebilirliğinin sağlanmasına yönelik klavuzun
hazırlanması, internete erişilebilirlik ölçüsünün değerlendirilmesi, güncellemenin
yapılması, ARGE koordinasyonun ve bilgi transferinin sağlanması hedeflenmiştir.
Ekran okuyucular genelde HTML
formatında çalışacak şekilde dizayn edildiği için HTML haricinde hazırlanmış
sitelere girilememektedir. Bu nedenle, WAI bünyesinde sözkonusu çalışmalar halen devam etmekte olup,
takip edilmesinde fayda mütalaa edilmektedir.
4. Sonuç
Gelişmiş ülke örneklerinde olduğu
gibi, bir çok AB üyesi ülkede, bedensel engellilere ilişkin bir web sitesi
hizmete açılmış olup, bu paralelde Ülkemizde de gerekli bazı girişimlerde
bulunulabilir. Diğer taraftan, yukarıda da örneklerinde verildiği üzere bazı
internet sayfaları, işaret dilinde ya da diğer teknik kolaylıklar içerecek
şekilde dizayn edilebilir. (20)
Diğer taraftan İngiltere’de
öncelikle sağlık ve acil yardım nedenlerinden dolayı bedensel engellilerin
evlerine görüntülü telefon imkanının sağlanmasına ve yaygınlaştırılmasına
çalışılmakta olup, Ülkemizde de bu konuda teknik ve hukuki alanda gerekli bazı
düzenlemeler yapılabilir.
İnternet sitelerinden imkanlar
ölçüsünde asgari karşılanması gereken kriterlerin belirlenmesi zorunlu olup,
yukarıda da belirtildiği üzere, W3C WAI tarafından hazırlanan “Rehber Doküman”da
belirtilen kriterlerin güncellenmesine ilişkin çalışmalar halen devam etmektedir.
İnternet sitelerine erişimin kolaylaştırılmasını teminen gerekli teknik
güncellemeler yapılabileceğinden sözkonusu çalışmaların yakından takip edilmesi
gerekmektedir.
AB’nde her yılın bir konuya
tahsis edilmesinin de ötesinde AB üyesi ülkelerin sosyal devlet olmanın temel
ilkesinden hareketle, AB çalışmalarından ayrı olarak kendi ülkelerinde de bir
yılı belirli bir konuya tahsis etmektedirler. Örneğin, 520.000 adet otistik
hastanın bulunduğu İngiltere’de 2002 yılı Otistik hastalar yılı ilan
edilmiştir. Bu bağlamda Ülkemizde de benzer bir etkinlik düzenlenebilir. (2)
Diğer taraftan, İngiltere’de BBC
tarafından “BBCi” adı ile başlatılan proje kapsamında, bedensel engellilerin
internete daha kolay erişim yapabilmeleri için hazırlanan raporda, başta
bedensel engelliler olmak üzere diğer insanların da ihtiyaçlarına cevap
verebilecek şekilde internet sitesinin dizaynı konusunda bir standardın
olmaması, en büyük problem olarak vurgulanmıştır. Bu konuda bir standard
olmadığından, bedensel engellilerin genel olarak ihtiyaçları dikkate alınarak
site dizaynı yapılmamaktadır. Ayrıca sözkonusu raporda site yöneticilerine,
peryodik olarak tüm kullanıcılara çeşitli sorgulamalar göndererek sitelerini
daha iyi ve rahat erişilebilir hale getirmeleri hususunda önerilerde
bulunulmaktadır. (4)
Bu çerçevede, uluslararası
arenada konu ile ilgili olarak yapılan ya da yapılması planlanan tüm
etkinliklerin ve projelerin imkanlar ölçüsünde takip edilerek toplumumuzun
ihtiyaç duyan kesimlerinin hizmetine sunulması büyük önem arzetmektedir.
AB üyesi ülkelerde bedensel
engellilere yönelik olarak telekomünikasyon hizmetlerinde teknik imkanların
haricinde tarife uygulamalarında da bazı özel istisnalar uygulanmaktadır.
Örneğin, Hollanda ve Avusturya’da Braille alfabesinde fatura düzenlenmekte ve
rehber hizmetleri ücretsiz sunulmakta, Danimarka’da indirimli tarife
uygulamakta, Yunanistan’da görme engelliler için ayda 20 telefon görüşmesi
ücretsiz sunulmakta, İrlanda ve İngiltere’de Braille alfabesinde veya kasete
kaydedilmiş olarak fatura gönderilmekte, Portekiz’de rehber hizmetleri ve ayda
20 telefon görüşmesi ücretsiz verilmektedir. (18)
Fransız Ulusal İcat Ajansı;
bedensel engellilerin sorunlarının çözümüne yönelik olarak Fransız Hükümeti
(Araştırma ve Yeni Teknolojiler Bakanlığı) tarafından tahsis edilen 12 milyon
Euro’luk bütçe çerçevesinde, icat ve yenilik sunabilecek cihaz ve sistemlerin
geliştirilmesi amacıyla çeşitli yarışma ve projeler düzenlemiştir. (19)
Bu bağlamda Ülkemizde de bu
türden çalışmaların yapılması oldukça önem arzetmektedir. Maalesef Ülkemizde bu
türden çalışmalar yapılamamaktadır. Ülkemizde sayısal uçurum ciddi bir problem
olarak devam etmekte ve kamu kaynakları bunu gidermek için sarfedilirken bedensel
engelliler ile ilgili yukarıda sayılan özel hizmetler ve imkanlar hiç gündeme
gelmemektedir. Telekomünikasyon alanında temel hizmetlerin ve altyapı
yatırımlarının tamamlanmamış olması bedensel engellilerle ilgili özel hizmetler ve imkanlar ile yatırımların
paralel gitmesine engel değildir. Bu konuda yapılacak faaliyetler ve
etkinliklerle konu kamuoyu gündemine getirilerek yatırımlarla birlikte bedensel
engellilere yönelik özel hizmetlerin ve imkanların sunulması sağlanabilir. Çok
fazla maliyet gerektirmeyen bu tür hizmetlerle sosyal devlet olmanın gereği
yerine getirilirken, bedensel engelli vatandaşlarımıza yönelik önemli bir
hizmet sunularak onların daha üretken ve verimli birer vatandaş olarak toplumda
yer edinmeleri ve hızla gelişen dünyada gerekli eğitim ve donanıma sahip
olmaları da sağlanmış olacaktır. Bu da ülkemizde Devlet-Üniversite-Sanayi ve
sivil toplum kuruluşları arasında özlenen işbirliğinin oluşturulmasına yol
açabilecek bir fırsat olarak değerlendirilebilir.
KAYNAKLAR :
1- 19.12.2001 tarihli AB Resmi
Gazetesi
2- www.eypd2003.org
4- www.bbc.co.uk
5- 10.4.2002 tarihli AB Resmi
Gazetesi
6- Cordis Focus, Ekim 2001
7- 19.12.2001 tarihli AB Resmi
Gazetesi
8- www.etsi.org/cce
9- www.deloitte.com
10- www.pts.se
11- www.fortec.tuwien.ac.at
12- Innovation & Technology
Transfer, Mart 2003
13- ITU News 3/2003
15- New World, Mart 2001
16- http://www.dragonsys.com
17- www.w3.org
18- 8th Report on the
Implementation of the Telecommunications Regulatory Package, 2002
19- Cordis Focus, Mayıs 2003
20- www.able.ie
Yorumlar
Yorum Gönder